Czynniki biologiczne w środowisku pracy to temat, który budzi sporo wątpliwości. Bo niby skąd pracodawca ma wiedzieć, jakie szkodliwe czynniki biologiczne mogą występować w środowisku pracy? Hałas słychać, chemię stosowaną w procesie znamy, zapylenie (zazwyczaj) widać. Czynników biologicznych zazwyczaj nie widać. Skąd więc dowiedzieć się, czy występują? A jeśli tak, to które? 

Czym są szkodliwe czynniki biologiczne?
Są to mikro- i makroorganizmy oraz wytwarzane przez nie substancje, które oddziałują negatywnie na organizm człowieka w procesie pracy i mogą być przyczyną chorób zawodowych lub parazawodowych. Dzieli się je na:
- czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne: priony, wirusy, bakterie, grzyby pierwotniaki, robaki, pasożytnicze stawonogi;
- alergeny biologiczne: bakterie, grzyby, cząstki roślinne i zwierzęce;
- toksyny biologiczne, w tym czynniki immunotoksyczne: endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, glukany grzybicze, lotne związki organiczne, toksyny roślinne, jady zwierzęce;
- czynniki rakotwórcze: alfatoksyny, pył drzewny.
 
Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych
- Grupa 1 zagrożenia – czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne.
- Grupa 2 zagrożenia – czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
- Grupa 3 zagrożenia – czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
- Grupa 4 zagrożenia – czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a ich rozprzestrzenienie w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. 

Najbardziej narażeni
Grupy zawodowe o największym ryzyku narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy to:
- pracownicy służby zdrowia, laboratoriów i zwierzętarni, weterynarze;
- pracownicy rolnictwa, leśnictwa;
- zatrudnieni przy zbieraniu i przetwarzaniu odpadów i oczyszczaniu ścieków;
- pracownicy przemysłu biotechnologicznego;
- inne grupy zawodowe, np. niektóre działy przemysłu włókienniczego, metalurgicznego, górnictwa, bibliotekarze itp.

Służba zdrowia
Personel szpitali i laboratoriów to najbardziej zagrożona grupa zawodowa. Największe niebezpieczeństwa, na jakie są narażeni, to zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B (HBV). Stosowanie szczepień ochronnych wpłynęło na znaczące zmniejszenie liczby przypadków zachorowań. Drugie poważne zagrożenie stanowi ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV), który wywołuje AIDS. Wirus ten przenosi się przez krew, jednak szybko ginie w środowisku zewnętrznym. Z racji tego liczba zachorowań na AIDS pochodzenia zawodowego jest bardzo niska w skali świata. W przypadku zakłucia igłą skażoną krwią z wirusem HIV prawdopodobieństwo zakażenia wynosi 0,3%, podczas gdy analogiczna sytuacja w przypadku HBV wynosi 6-30%.

Przemysł
Czynniki biologiczne, które stwarzają zagrożenia zawodowe, stwierdzane są w nowych środowiskach pracy, gdzie ich obecność mogłaby wydawać się mało prawdopodobna. Typowym przykładem są zakłady przemysłu metalurgicznego – drobnoustroje rozwijają się w zużytych olejach, emulsjach olejowo-
-wodnych stosowanych do smarowania czy chłodzenia maszyn i urządzeń. Mikroorganizmy mogą uwalniać się do środowiska pracy jako składnik tzw. mgły olejowej i stwarzać bardzo poważne zagrożenie powstania chorób układu oddechowego. Największe zagrożenie stwarzają bakterie Gram-ujemne i wytwarzane przez nie endotoksyny. Występują one w olejach i emulsjach oraz w osadnikach olejowych maszyn, a także w powietrzu zakładów metalurgicznych.
Wśród bakterii tych przeważa rodzina Pseudomonadaceae. Gatunek Pseudomonas fluorescens został uznany za prawdopodobną przyczynę nowej podjednostki – AZPP (alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych – choroba zawodowa), opisanej pod nazwą „płuca robotnika obsługującego maszyny” (machine operator’s lung). Poza Pseudomonadaceae, AZPP mogą wywoływać atypowe prątki Mycobacterium chelonae, Mycobacterium spp.

Bibliotekarze i archiwiści
Oraz konserwatorzy zabytków, renowatorzy i zbliżone profesje są narażeni na grzyby pleśniowe, zwłaszcza z rodzajów: Aspergillus, Penicillium, Cheatomium, Stachybotrys, Cladosporium. Występują one w zawilgoconych książkach, dokumentach i zabytkach.

Profilaktyka
Najważniejszym punktem profilaktyki jest unikanie stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, jeśli to oczywiście możliwe. Wskazane jest zastąpienie go innym czynnikiem, który nie jest niebezpieczny. W drugiej kolejności należy ograniczać liczbę pracowników narażonych na kontakt ze szkodliwym czynnikiem biologicznym.
Już na etapie projektowania procesu pracy należy wziąć pod uwagę eliminowanie lub minimalizowanie narażenia pracowników na kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Konieczne jest też zapewnienie pracownikom środków ochrony zbiorowej, a jeśli będzie to niemożliwe, środków ochrony indywidualnej.

Kolejny punkt to zapewnienie hermetyczności, aby zapobiec przypadkowemu przeniesieniu czynnika biologicznego. Ważne jest ponadto:
- stosowanie znaków ostrzegawczych,
- przygotowanie planu postępowania na wypadek awarii z udziałem szkodliwego czynnika biologicznego z grupy 3 lub 4,
- przeprowadzanie badań na obecność szkodliwych czynników biologicznych,
- zapewnienie bezpiecznego zbierania, przechowywania i usuwania odpadów z zastosowaniem bezpiecznych i oznakowanych pojemników,
- systematyczne szkolenia pracowników,
- poinformowanie pracownika o możliwości skorzystania z badań lekarskich po ustaniu narażenia,
- prowadzenie rejestru pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4.

Ponadto pracodawca ma obowiązek zapewnić:
- bezpieczne warunki spożywania posiłków i napojów w wydzielonych pomieszczeniach,
- odpowiednie środki ochrony indywidualnej, przechowywane w wyraźnie oznakowanym miejscu,
- pomieszczenia i urządzenia higieniczno-sanitarne oraz środki higieny osobistej i środki do odkażania skóry lub błon śluzowych,
- warunki odkażania, czyszczenia, w razie konieczności również niszczenia odzieży, ŚOI i wyposażenia, które zostały skażone szkodliwym czynnikiem biologicznym,
- pisemne instrukcje postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,
- natychmiastowe działania likwidujące przyczyny i skutki awarii lub wypadku.
 
Szkodliwe czynniki biologiczne a ocena ryzyka zawodowego
Przepisy nie nakładają na pracodawcę obowiązku prowadzenia pomiarów środowiska pracy pod kątem występowania szkodliwych czynników biologicznych. Obowiązkiem pracodawcy jest natomiast uwzględnienie występowania szkodliwych czynników biologicznych w ocenie ryzyka zawodowego.

mgr Robert Gorczyca
prawnik, ekspert prawa pracy
specjalista ds. BHP
inspektor ochrony przeciwpożarowej