Chciałbym tym artykułem zainicjować cykl prezentujący jedną z grup asortymentowych marki Bahco – narzędzia dynamometryczne. Oferujemy ją w zasadzie od początku sprzedaży naszych narzędzi w Polsce. 

W cenniku z roku 2004 na stronie 57 znajdujemy narzędzia dynamometryczne: klucze, wkrętaki, osprzęt. Zapewne niektóre z nich pracują jeszcze w wielu warsztatach i zakładach, chociaż my poszliśmy już dużo dalej i w większości typów narzędzia zostały zastąpione przez drugą i trzecią generację. 
Na początek trochę teorii. Wzór na moment siły: M = F x l, europejska jednostka – Nm (niuton x metr). Z tego wzoru wynika jedna podstawowa zależność, że moment 20 Nm osiągniemy na dwa sposoby: przykładając siłę 20 N na ramieniu 1 m lub 10 N na ramieniu 2 m. 
Przybliżając różne wartości momentów, wkrętakiem z ręki (pracując tylko w osi narzędzia) jesteśmy w stanie dokręcić śrubę maksymalnie z momentem 10 Nm. Producenci zalecają (w większości przypadków) przykręcać koło samochodowe momentem 120 Nm. Momenty większe niż 500 Nm i 1000 Nm są używane przy śrubach w ciężkich maszynach czy konstrukcjach stalowych, jak hale, mosty itp. Dostępne w Bahco narzędzia (wzmacniacze momentu) pozwalają na dokręcanie do 9800 Nm. Jeszcze większe momenty lub tam, gdzie to jest potrzebne, dokręcane są zakrętarkami hydraulicznymi. 

Różnice w momentach dokręcania
Momenty dokręcania dla poszczególnych śrub specyfikuje zazwyczaj producent, są one związane z wielkością i klasą dokręcanej śruby, jej rodzajem lub innymi szczegółowymi obostrzeniami. Dlaczego tak ważne jest dokręcenie danego połączenia z przyporządkowanym mu momentem? Ponieważ za słabe może spowodować odkręcenie się połączenia pod wpływem pracy lub wibracji, natomiast za mocne może uszkodzić np. uszczelki pomiędzy skręcanymi elementami, wywołać pęknięcie dokręcanych części, urwanie śruby itp. 
Dawniej dokręcanie z momentami wykorzystywano głównie w przemyśle high-tech: rakietowym, lotniczym, motoryzacyjnym, dzisiaj nawet wkręty w obudowie pralki czy śruby w serwisie rowerowym dokręcane są z podaną wartością momentu. 
Klucz dynamometryczny jest narzędziem pozwalającym na powtarzalne i dokładne dokręcanie połączeń śrubowych z zadanym momentem. Jego konstrukcja sprawia, że służy tylko do dokręcania z momentem, dokręcania w prawo i w lewo (gwinty lewostronne). W żadnym wypadku nie powinien być używany do odkręcania, bo prowadzi to do rozregulowywania oraz utracenia powtarzalności i dokładności.
Nad całością dynamometrii czuwa norma ISO 6789:2003, o której szerzej w następnym tekście. Mowa jest w niej m.in. o typach kluczy, ich oznaczeniach, zakresach, maksymalnych odchyłkach i wzorcowaniu.

Rodzaje kluczy i ich zastosowanie
Na gamę narzędzi dynamometrycznych Bahco składają się: klucze sprężynowo-klikowe, zegarowe, elektroniczne, wkrętaki, wzmacniacze momentu i końcówki do kluczy z gniazdami. 
Najpopularniejszą grupą narzędzi dynamometrycznych, najczęściej stosowaną również w warsztatach motoryzacyjnych, są mechaniczne klucze sprężynowo-klikowe. Charakteryzują się one dużą wszechstronnością i najlepszym stosunkiem jakości do ceny. Mają prostą, niezawodną konstrukcję i budowę. Z jednej strony jest grzechotka połączona z mechanizmem generującym klik. Dalej mamy sprężynę zamontowaną na śrubie. Kręcąc śrubą, możemy wpływać na sprężynę, ściskając ją lub luzując. Nastaw sprężyny odniesiony jest do skali klucza. Sposób działania jest następujący: jeśli ustawiony na skali moment wyrówna się z momentem obciążającym grzechotkę, klucz delikatnie się ugina i klika, informując o osiągnięciu ustawionego momentu. Ponieważ jest to klucz bez sprzęgła rozłączającego, to dokręcanie można kontynuować na ugiętym kluczu, co nie ma sensu, bo przecież osiągnęliśmy już zakładany moment. 
Nie ma klucza uniwersalnego, który pokryłby całość stosowanych w warsztacie wartości momentów. Zazwyczaj trzeba dobrać i mieć na stanie 3-5 kluczy. Załączona tabela odnosi się do rodziny kluczy Bahco (kod 7455). Narzędzia o różnych zakresach różnią się kwadratem wyjściowym, długością i wagą. Klucze do dużych momentów, jak 7455-1500 i 7455-2500, są dość długie i składają się z kilku części. Bahco 7455 jest narzędziem przemysłowo-warsztatowym przeznaczonym do ciężkiej pracy. Całą linię wyprodukowano w naszej fabryce w USA. 
Norma określa dokładność tych narzędzi (maksymalną odchyłkę w górę i w dół), która wynosi: dla kluczy o zakresie mniejszym niż 10 Nm – +/- 6%, dla kluczy o zakresie większym niż 10 Nm – +/-4%. Nowy klucz Bahco dostarczany jest ze świadectwem wzorcowania potwierdzającym, że spełnia te warunki. 
Najważniejsze uwagi do pracy kluczem mechanicznym sprężynowo-klikowym:
- przed rozpoczęciem pracy klucz trzeba rozgrzać (dotyczy sprężyny klucza), zaleca się ustawienie na maksimum zakresu i obciążenie go takim momentem kilka razy;
- wszyscy producenci tych narzędzi zalecają po pracy luzowanie sprężyny do położenia min. wartości zakresu, co znacząco wpływa na utrzymanie dokładności;
- używając tego typu klucza, zazwyczaj kończymy dokręcanie w górnej granicy odchyłki – mija chwila, gdy po kliknięciu sygnalizującym osiągnięcie zakładanego momentu wyhamujemy i kończymy dokręcanie.

Kolejną kwestią, którą specyfikuje wymieniona norma, jest oznaczenie narzędzia, powinno być ono trwałe, czytelne i dotyczyć: maksymalnej wartości momentu dokręcania, jednostki miary, oznaczenia kierunku pracy (zazwyczaj strzałką, przy braku tego oznaczenia jest domniemanie, że klucz służy do dokręcania w prawo i w lewo), nazwy lub znaku fabrycznego producenta i numeru seryjnego lub identyfikacyjnego. 
Wyróżniamy dwie ciekawe odmiany tego typu kluczy:
- klucze z wyjściem tzw. wtykowym o zestandaryzowanych rozmiarach 9×12, 14×18 i większe – w tego typu narzędziach można stosować końcówki takie jak oczko, płaskie i grzechotka;
- klucze nastawiane na przyrządach (bez skali) – wykorzystywane do stałej pracy z tym samym momentem. Ustawia się je na stanowisku wzorcującym na wybraną wartość z zakresu roboczego klucza i blokuje. Operator nie jest w stanie sam skutecznie przestawić klucza.

Mam nadzieję, że tym artykułem przybliżyłem temat dynamometrii i asortyment narzędzi dynamometrycznych Bahco, czekam na opinie i pytania.

Tabela. Rodzina kluczy Bahco (kod 7455)

Tomasz Orlikowski
Sna Europe – Poland Sp. z o.o.
tomasz.orlikowski@snaeurope.com